Zagadnienia omawiane podczas spotkania Poniedziałki pod Królami w dniu 06.02.2017
O odpowiedzialności cywilnej za naruszenie praw autorskich, na kolejnym Poniedziałku pod Królami, opowiedziała dr Maria Błeszyńska-Przybylska, radca prawny współpracująca ze Stowarzyszeniem Autorów ZAiKS.
Na potrzeby niniejszego opracowania istotne jest zdefiniowanie pojęcia twórca i utwór.
Twórcą jest każda osoba, która stworzy utwór w rozumieniu prawa autorskiego. Autorem może być również osoba niepełnoletnia, a także ubezwłasnowolniona. Aby zostać twórcą nie trzeba się rejestrować ani zdobywać żadnych zezwoleń. Ochrona przysługuje twórcy niezależnie od spełnienia jakichkolwiek warunków. Uważa się, że twórcą jest osoba, której nazwisko w tym charakterze uwidoczniono na egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnianiem utworu. Jeśli tym „nazwiskiem” będzie pseudonim, to domniemanie dotyczy właśnie pseudonimu.
Utwór to subiektywnie nowy (to twórca musi być przekonany, że utwór jest oryginalny) i twórczy rezultat działalności konkretnego człowieka - inne osoby muszą mieć jednak sposobność zapoznania się z nim w jakikolwiek sposób. Utwór powinien być wynikiem samodzielnego działania twórczego, odróżniającym się od innych wcześniejszych rezultatów działań innych twórców, powinien być niepowtarzalny. Utworem może być np.: powieść, referat, zdjęcie, obraz, rysunek, rzeźba, projekt architektoniczny, projekt sukienki, piosenka, film, wystawa zdjęć, program czy gra komputerowa.
Utwór jest chroniony od momentu, w którym ktoś inny oprócz autora może się z nim zapoznać. Momentem tym jest np. wygłoszenie wykładu, przeczytanie rękopisu czy zaśpiewanie piosenki w obecności innej osoby, pokazanie wcześniej zrobionego zdjęcia, odtworzenie nagrania. Co ważne, nie jest wymagana jakakolwiek rejestracja w celu ochrony utworu.
Każdemu twórcy przysługują określone prawa pomagające chronić jego twórczość. Zasadniczo prawa te możemy podzielić na dwie kategorie: prawa osobiste i prawa majątkowe.
Prawa osobiste to w szczególności prawo do:
1) autorstwa utworu;
2) oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo;
3) nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;
4) decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;
5) nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.
Prawa osobiste są wieczne i nie podlegają dziedziczeniu (z powództwem o ochronę tych praw mogą jednak wystąpić spadkobiercy autora).
Prawa majątkowe nadają właścicielowi utworu (autorowi lub jego następcy prawnemu np. nabywcy w transakcji sprzedaży czy w procesie dziedziczenia) monopol decydowania czy i jak utwór będzie wykorzystany. Co do zasady ustawodawca zastrzega również na rzecz tych osób wynagrodzenie za eksploatację utworu (z zastrzeżeniem wyjątków, na przykład tzw. dozwolony użytek).
Prawa majątkowe wygasają 70 lat po śmierci autora lub śmierci ostatniego z współautorów.
W sytuacji, w której autorskie prawa osobiste zostały zagrożone jakimś działaniem, twórca może żądać zaniechania takiego działania. Ta szczególna sytuacja odnosi się do momentu, w którym prawa twórcy są realnie zagrożone, ale nie doszło jeszcze do ich naruszenia.
W przypadku kiedy prawa twórcy zostały już naruszone może on żądać nie tylko zaniechania działania, ale również dopełnienia przez naruszyciela czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia, w szczególności złożenia publicznego oświadczenia o odpowiedniej treści i formie.
Gdy naruszenie praw osobistych ma charakter zawiniony, sąd może przyznać twórcy odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub - na żądanie twórcy – zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny (art. 78 pkt 2 pr. aut.).
Należy zwrócić uwagę, że to do pokrzywdzonego należy udowodnienie, że poniósł szkodę, a działanie pozwanego miało charakter zawiniony oraz wskazanie wysokości kwoty zadośćuczynienia czy instytucji dobra społecznego, na którą dana kwota ma być zapłacona (obowiązek ten obejmuje również wskazanie chociażby numeru rachunku bankowego ww. instytucji). Kwotę zadośćuczynienia określa się indywidualnie, mając na uwadze charakter konkretnej sprawy, w tym skalę naruszenia i więź twórcy z utworem.
Z roszczeniami o naruszenie praw osobistych mogą również występować spadkobiercy autora (w przypadku braku innej decyzji autora, są to w kolejności - małżonek, a w jego braku: zstępni, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa). Z powództwem, o ochronę praw osobistych, może również wystąpić stowarzyszenie twórców właściwe ze względu na rodzaj twórczości lub organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi, która zarządzała prawami autorskimi zmarłego twórcy (art. 78 pkt 4 pr. aut.).
W przypadku praw majątkowych katalog roszczeń jest szerszy i bardziej niż w przypadku praw osobistych nastawiony na zadośćuczynienie finansowe. Na podstawie art. 79 pr. aut. uprawniony, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, może żądać od osoby, która naruszyła te prawa:
1) zaniechania naruszania czyli de facto zaprzestania dalszej działalności naruszyciela, która powoduje naruszenie praw po stronie twórcy;
2) usunięcia skutków naruszenia;
3) naprawienia wyrządzonej szkody;
4) wydania uzyskanych korzyści.
Naprawienie wyrządzonej szkody może odbywać się:
- a) na zasadach ogólnych - zgodnie z przepisami cywilnymi lub
- b) poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu.
Najtrudniejsze jest wykazanie szkody jaka powstałą w skutek nieuprawnionej eksploatacji utworu. Dlatego też wprowadzono instytucję „dwukrotnego wynagrodzenia” jako procedurę uproszczoną, a jednocześnie jako element penalizujący działanie naruszyciela, mogący skutecznie zniechęcić wiele podmiotów do naruszania autorskich praw majątkowych.
Warto dodać, że dotychczasowy przepis, który w przypadku czynów zawinionych nakazywał zapłatę trzykrotności stosownego wynagrodzenia, został przez Trybunał Konstytucyjny uznany za niekonstytucyjny (wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23 czerwca 2015 r. sygn. akt SK 32/14 Dz.U.2015.932).
Niezależnie od powyższych, uprawniony może domagać się jedno lub wielokrotnego umieszczenia w prasie oświadczenia odpowiedniej treści i formie lub podania do wiadomości publicznej części lub całości wyroku sądowego, w którym stwierdza się, że dany podmiot dopuścił się naruszenia autorskich praw majątkowych.
W przypadku gdy naruszenie jest niezawinione, sąd może nakazać osobie, która naruszyła autorskie prawa majątkowe, na jej wniosek i za zgodą uprawnionego, zapłatę stosownej sumy pieniężnej na rzecz uprawnionego, jeżeli zaniechanie naruszania lub usunięcie skutków naruszenia byłoby dla osoby naruszającej niewspółmiernie dotkliwe.
Sąd może również (na wniosek uprawnionego) orzec o wycofaniu z obrotu, przyznaniu poszkodowanemu na poczet odszkodowania lub zniszczeniu, bezprawnie wytworzonych przedmiotów lub materiałów użytych do ich wytworzenia (na przykład zdecydować o zniszczeniu nielegalnie wytłoczonych płyt CD).
Ustawodawca dostrzega trudności jakie może napotkać twórca formując roszczenia wobec naruszyciela. Mając na uwadze, że to autor musi w pozwie wykazać skutki i rozmiar naruszeń ustawodawca dał w art. 80 pkt 1 ppkt 2 osobie która ma w tym interes prawny możliwość złożenia wniosku zobowiązującego naruszającego autorskie prawa majątkowe do udzielenia informacji i udostępnienia określonej przez sąd dokumentacji mającej znaczenie dla roszczeń, o których mowa w art. 79 ust. 1 (dotyczą naruszenia autorskich praw majątkowych). Chodzi zatem o możliwość pozyskania informacji dotyczącej skali naruszenia, która będzie powodowi niezbędna w celu dochodzenia swoich praw.
Dodatkowo organizacje zbiorowego zarządzania, które mają możliwość dochodzenia roszczeń wynikających z naruszenia autorskich praw majątkowych, wyposażone zostały przez ustawodawcę w tzw. roszczenie informacyjne, mające ułatwić danej organizacji sprawowanie zbiorowego zarządu, poprzez możliwość dostępu do informacji odnośnie eksploatacji utworów (np. jakie utwory i w jakiej skali zostały wykorzystywane celem wyliczenia wynagrodzeń należnych dla właścicieli praw).
Ochrona praw na drodze sądowej nie jest obowiązkiem uprawnionego. To on decyduje czy i z jakim wnioskiem występuje do sądu. Istotne jest, że sąd proceduje tylko w granicach złożonego wniosku, opierając się na dokumentacji złożonej przez strony. Sąd nie szuka dowodów we własnym zakresie, a finalnie nie może orzec szerszej odpowiedzialności czy większego odszkodowania od tego żądanego we wniosku przez stronę postępowania, nawet jeżeli w toku przeprowadzonego postępowania okazałoby się to uzasadnione.
